Του Λουκά Παύλου Κακάλη, Φυσικού-Τηλεπικοινωνιακού Μηχανικού
[Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στις 21 Νοεμβρίου 2010 στη Θεσσαλονίκη, με αφορμή τον εορτασμό της απελευθέρωσης της Σιάτιστας από τους Τούρκους το 1912]
Η Σιάτιστα είναι γέννημα των μεταβυζαντινών χρόνων, σε μια εποχή που μόνο στα ορεινά και απόκεντρα μέρη μπορούσε να αναπτυχθεί ελεύθερα η κοινωνική ζωή των υπόδουλων Ελλήνων.
Αγαπητοί φίλοι της Σιάτιστας και συμπατριώτες,
Με αφορμή τον εορτασμό της επετείου των ελευθερίων της Σιάτιστας και της μάχης της 4ης Νοεμβρίου 1912, θεώρησα χρέος η ομιλία αυτή να μην περιοριστεί αποκλειστικά στα γεγονότα εκείνων των ημερών αλλά να γίνει μια ιστορική αναδρομή, ώστε να ανακληθεί στη μνήμη μας η λαμπρή πορεία και η προσφορά της Σιάτιστας προς το έθνος, πορεία και προσφορά που τη σημάδεψε στο χρόνο και αποτελεί έργο και δημιούργημα των ένδοξων παιδιών της. Ο κατάλογος μακρύς και ο ρόλος του καθένα ιδιαίτερα σημαντικός και φυσικά είναι αδύνατο να εξαντληθεί σ’ αυτή την ομιλία.
Χρονολογικά η πρώτη θέση στον κατάλογο αυτό ανήκει δικαιωματικά στον Αρχιεπίσκοπο Ζωσιμά. Ο εν λόγω ιεράρχης υπήρξε εξέχουσα φυσιογνωμία που άφησε βαθιά τα σημάδια της, τόσο στην επισκοπή Σισανίου, που ποίμανε για σχεδόν 60 ολόκληρα χρόνια, όσο και ειδικότερα στη Σιάτιστα με την πλούσια εθνική και εκπαιδευτική δράση που ανέπτυξε. Έγινε έγγαμος ιερέας και πατέρας. Γιος του ο εξέχων λόγιος Γεώργιος Ρούσης που με τη σειρά του υπήρξε παππούς του μετέπειτα μεγάλου ήρωα της Σιάτιστας Γεωργίου Νιόπλιου. Περίοδος ποιμαντορίας του τα έτη 1686-1746, στη διάρκεια της οποίας δυο φορές διετέλεσε αρχιεπίσκοπος Αχρίδας. Η επισκοπή Σισανίου προήχθη επί των ημερών του σε Μητρόπολη, ενώ μετέφερε την έδρα της από το Σισάνι, που είχε πια παρακμάσει, στη γενέτειρά του Σιάτιστα και μάλιστα, όπως λέγεται, κατά τρόπο αυθαίρετο. Άλλωστε αναφέρεται ο ίδιος ως χαρακτήρας αυταρχικός.
Ακολούθησαν με πρωτοβουλία του την περίοδο αυτή ανεγέρσεις ναών που κοσμούν ως σήμερα τη Σιάτιστα. Το 1700 του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου, το 1701 του Προφήτη Ηλία, το 1702 του Αγίου Μηνά, το 1709 του Αγίου Νικάνορα και το 1744 των 12 Αποστόλων. Η αγιογράφηση μάλιστα του Προφήτη Ηλία συνοδεύτηκε από απεικόνιση, ανάμεσα σε Αγίους, των κυριότερων αρχαίων φιλοσόφων και αποτελεί δείγμα του πνευματικού επιπέδου των Σιατιστινών της εποχής εκείνης. Παράλληλα, ο Ζωσιμάς, αντιλαμβανόμενος τη σημασία της παιδείας, ίδρυσε ένα ανώτερο εκπαιδευτήριο περί τα 1700. Χρηματοδοτήθηκε από δωρεές κατοίκων και δίδαξαν σ’ αυτό μορφωμένοι ιερείς και δάσκαλοι, μεταξύ αυτών και ο μεγάλος λόγιος, φιλόσοφος και ιεροδιδάσκαλος Μεθόδιος Ανθρακίτης κατά τα έτη 1721-23. Η προσέλκυση μαθητών από μακρινές περιοχές αποτελεί απόδειξη της υψηλής παιδείας που αυτό παρείχε τα δύσκολα εκείνα χρόνια. Με την εκπαιδευτική δραστηριότητα του Ζωσιμά θα καταστεί η Σιάτιστα ένα από τα κυριότερα πνευματικά κέντρα της Μακεδονίας μέχρι και τον επόμενο αιώνα. Επί των ημερών του η Σιάτιστα θα μεγαλώσει και θα μνημονεύεται εις το εξής ως πολιτεία. Την όλη δράση του Ζωσιμά σκιάζει κάποιο σκοτεινό σημείο που σχετίζεται με το γεγονός ότι δε στήριξε το Μεθόδιο Ανθρακίτη, όταν αυτός αδίκως κατηγορήθηκε για τις νεωτεριστικές φιλοσοφικές του θέσεις.
Ομοίως ενδιαφέρουσα είναι και η εθνική δράση του Ζωσιμά που συνδυαζόταν με το δυναμικό και φιλόδοξο χαρακτήρα του. Βρισκόμαστε στα 1716. Η Αυστρία κηρύσσει τον πόλεμο στην Τουρκία. Με αφορμή το γεγονός αυτό, ο Ζωσιμάς έρχεται σε επαφή με κάποιο δαιμόνιο Σιατιστινό έμπορο, ονόματι Τσιπορόπουλο. Στόχος του είναι να ζητήσουν από τον αυτοκράτορα Κάρολο ΣΤ της Αυστρίας να απελευθερώσει από τον τουρκικό ζυγό τη Δυτική Μακεδονία, την Ήπειρο και τμήμα της Αλβανίας, για να δημιουργηθεί ένα ελεύθερο κράτος με έδρα την Αχρίδα και πρίγκηπά της τον ίδιο το Ζωσιμά. Πράγματι τις προτάσεις αυτές ο Τσιπορόπουλος παρουσίασε στο θρυλικό στρατάρχη Πρίγκηπα Ευγένιο της Σαβοΐας, με την υπόσχεση προς αυτόν ότι θα στρατολογούνταν για το σκοπό αυτό 12 χιλιάδες Έλληνες, για να πλήξουν τους Τούρκους από τα νώτα.
Ποιος όμως ήταν ο Πρίγκηπας Ευγένιος της Σαβοΐας; Ήταν ο επικεφαλής του αυστριακού στρατού στις νικηφόρες μάχες κατά των Τούρκων που είχαν ως απόληξη τις περίφημες συνθήκες του Κάρλοβιτς και Πασάροβιτς. Μπορεί η δεύτερη αυτή συνθήκη του Πασάροβιτς που υπογράφτηκε το έτος 1718 να σταμάτησε τον αυστριακό στρατό στη Β. Σερβία και να μην τον είδαν οι Έλληνες να κατεβαίνει στα μέρη τους, ώστε να επαναστατήσουν, όμως η συνθήκη αυτή, όπως και η προηγούμενη του Κάρλοβιτς, αποτελούν δυο συνθήκες σταθμούς για τους υπόδουλους Έλληνες, αφού τους διευκόλυναν τα μέγιστα στις μετακινήσεις τους προς την Κεντρική Ευρώπη.
Τα επόμενα χρόνια που θα έρθουν, θα φέρουν τη μετά Ζωσιμά λαμπρή εποχή. Με μικρά διαλείμματα θα λειτουργήσουν με δωρεές κατοίκων και αποδήμων μικρά σχολεία, τόσο στη Χώρα, όσο και στη Γεράνεια, ενώ από το 1830 θα λειτουργήσει κανονικά η από πριν από το 1821 ιδρυθείσα σχολή ανώτερης εκπαίδευσης με το όνομα «Κοινή Ελληνική Σχολή Σιατίστης», δωρεά, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, από τη Βασιλική Νικολάου. Η Σχολή αυτή θα λειτουργήσει για 50 περίπου χρόνια και μέχρι την ίδρυση του ιστορικού Τραμπαντζείου Γυμνασίου το 1888. Τα κατά καιρούς αυτά σχολεία υπήρξαν τα εφαλτήρια πολλών Σιατιστινών, για να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, να γίνουν σπουδαίοι λόγιοι, σημαντικοί δάσκαλοι και να αφήσουν πλούσιο συγγραφικό έργο.